Türev (Derivatives), değeri dayanak bir varlığa, varlık grubuna veya kıyaslamaya bağlı olan bir tür finansal sözleşmeyi ifade eder. Dayanak varlık, endeks ya da faiz oranı olabilir. İki veya daha fazla taraf arasında bir borsada ya da OTC (Over the counter) ticaretinde türev belirlenir.

Türev, herhangi bir sayıda varlığın alım satım işlemi için kullanılabilir ve kendi risklerini taşır. Türev fiyatları, dayanak varlıkta meydana gelen dalgalanmalardan etkilenir. Finansal varlıklar, belirli pazarlara erişim sağlamak için yaygın olarak kullanılır ve riskten korunma amacıyla satın alınıp satılabilir. Türev, riskten kaçınma veya risk almaya bağlı olarak ödül beklentisiyle kullanılabilir. Türevler, riskten kaçınanlardan risk arayanlara riski ve buna bağlı olarak ödülleri aktarabilir.  

Türevler Nasıl Çalışır?

Bir türev, iki veya daha fazla taraf arasında kurulan karmaşık bir finansal güvenlik türü olarak tanımlanabilir. Alım satım yapan kişiler, belirli pazarlara erişim sağlamak ve farklı varlıkların alım satım işlemlerini gerçekleştirmek için türevleri kullanır. Genellikle türevler gelişmiş bir yatırım aracı olarak kabul edilir. Hisse senetleri, tahviller, emtialar, faiz oranları ve piyasa endeksleri gibi dayanak varlıklar, türevler için yaygın olarak kullanılan varlıklardır. Sözleşme değerleri, dayanak varlığın fiyatındaki değişikliklere bağlı olarak belirlenir.

Türevler, bir pozisyonu koruma, dayanak varlığın fiyat hareketleri üzerinde spekülasyon yapma veya varlık yatırımlarında kaldıraç sağlama amacıyla kullanılabilir. Bu varlıklar genellikle borsalarda veya OTC’lerde işlem görür ve aracı kurumlar aracılığıyla alınıp satılabilir. 

Riskten korunma amacıyla, türev işlemleri yapan şirketlerin, emtia fiyatı üzerinde spekülasyon yapmadıkları unutulmamalıdır. Bunun yerine, riskten korunma, her iki tarafında risklerini yönetmelerini sağlayan bir yöntemdir. Her iki tarafında piyasa hareketleri nedeniyle emtia fiyatından kaynaklanan kâr veya zararı bulunur ve riskten korunma, bu kârların emtia fiyatındaki dalgalanmalar tarafından ortadan kaldırılmasına karşı bir koruma sağlar.

OTC piyasasında işlem gören türevlerde, genellikle karşı taraf riski yüksek olabilir. Başka bir ifadeyle işlemde yer alan taraflardan biri iflas riski ile karşı karşıya kalabilir. Bu sözleşmeler, iki özel taraf arasında işlem görür ve düzenlemelerle denetlenmez. Bu riskten korunmak için, yatırımcı, belirli bir döviz kuru için döviz türevi satın alarak riskini sabitleyebilir. Döviz vadeli işlemleri ve döviz takasları gibi türev varlıklar, böyle bir riskten korunmak için kullanılabilecek araçlardır.

Türev Türleri Nelerdir?

Türevler dört türe ayrılabilir:

• Opsiyonlar
• Vadeli işlemler
• Forwards
• Swap (takas)

Opsiyonlar

Opsiyonlar, alıcıya belirli bir süre boyunca belirli bir fiyat üzerinden dayanak varlığı alma veya satma hakkı verir. Ancak opsiyonlar, yükümlülük vermeyen finansal türev sözleşmeleridir.

Vadeli İşlemler

Vadeli işlem sözleşmeleri, sözleşme sahibinin ilgili dayanak varlığı belirli bir tarihte, kararlaştırılmış olan bir fiyattan almasına veya satmasına izin veren sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmesinde taraf olan taraflar, sözleşmeyi kararlaştırıldığı şekilde yerine getirme hakkına sahip oldukları gibi aynı zamanda bir yükümlülük altındadırlar.

Vadeli işlem sözleşmelerinin alım satım işlemleri borsada gerçekleştirilebilir ve bu nedenle, oldukça likit olma, aracılık etme ve borsa tarafından düzenlenme eğilimleri bulunur. Aynı zamanda vadeli işlem sözleşmelerinde, alıcı ve satıcıların sözleşme sonra ermeden önce risklerini gevşetme veya kapatma gibi durumları kolaydır.

Forwards

Forward sözleşmeleri, iki taraf arasında özelleştirilmiş bir anlaşma olarak yapılır ve belirli bir varlığın gelecek zamanki bir tarihte önceden belirlenen bir fiyat üzerinden alım veya satımını üstlenir. Forward sözleşmeleri, genellikle OTC piyasalarında işlem görür ve belirli bir döviz, emtia, faiz oranı veya diğer varlıkların alım satım işlemlerini kapsayabilir. Sözleşmenin tarafları, vade tarihinde varlık teslimatını veya nakit uzlaşmasını gerçekleştirir. Forward sözleşmeleri, standartlaştırılmamıştır ve sözleşme şartları taraflar arasında belirlenir.

Swap

Swap (takas), finansal yükümlülükleri değiş tokuş etmek için iki taraf arasında yapılan türev sözleşmeleri ifade eder. Faiz oranı takasları, yatırımcılar tarafından kullanılan en yaygın takas sözleşmeleridir. Swap’lar borsada işlem görmez. Swap sözleşmeleri, dahil olan her iki tarafın ihtiyaç ve gereksinimlerine uyacak şekilde özelleştirilebilir olması nedeniyle OTC piyasalarında alınıp satılabilir.

Türevlerin Avantaj ve Dezavantajları Nelerdir?

Türevlerin avantajları şu şekilde sıralanabilir:

• Fiyatları kilitleme
• Faizlerdeki olumsuz hareketlere karşı koruma
• Riskleri azaltma

Fiyatları Kilitleme

Türevler, gelecekteki bir tarihte belirli bir fiyattan bir varlık satın alma veya satma hakkı sağlar. Bu, yatırımcıların belirli bir fiyatı önceden sabitleyerek gelecekteki belirsizliklere karşı korumalarını sağlar.

Faizlerdeki Olumsuz Hareketlere Karşı Koruma

Faiz oranlarında yaşanan değişiklikler, yatırımcılar için önemli riskler oluşturabilir. Türevler, faiz oranlarındaki olumsuz hareketlere karşı koruma sağlayarak finansal riskleri azaltabilir.

Riskleri Azaltma

Türevler, belirli bir varlık veya finansal araca ilişkin riskleri yönetmeyi sağlar. Fiyat dalgalanmaları, faiz oranı riski gibi risklerden korunma veya riski azaltma imkânı sunar.

Türevlerin bazı dezavantajları şu şekildedir:

• Değer verilmesi zor
• OTC türevlerine yönelik riskler
• Hassasiyet
• Likidite riski

Değer Verilmesi Zor

Türevler, başka bir varlığın veya değişkenin bağlı oldukları için değerlemeleri karmaşık olabilir. Türev sözleşmelerinin fiyatı, birçok faktörün etkileşimiyle belirlenir ve bu faktörlerin tahmin edilmesi veya değerlemesi zor olabilir.

OTC Türevlerine Yönelik Riskler

OTC türev sözleşmeleri, düzenlenmemiş olduğu için karşı taraf riskini taşırlar. Bu risk, sözleşmeyi yaparken veya vade sonunda karşı tarafın ödeme yapmaması veya taahhütlerini yerine getirmemesi durumunda ortaya çıkabilir. OTC türevlerindeki bu risklerin değerlendirilmesi ve yönetilmesi zor olabilir.

Hassasiyet

Türev sözleşmeleri, son kullanma tarihine kadar geçen süredeki değişikliklere, dayanak varlığın elde tutma maliyetine, faiz oranlarına ve diğer değişkenlere hassastır. Bu değişkenlerin tahmin edilmesi veya kontrol edilmesi zor olabilir. Bu da türevlerin değerini veya performansını tahmin etmeyi zorlaştırır.

Likidite Riski

Bazı türev piyasalarında, işlem hacmi ve likidite düşük olabilir. Bu durum, sözleşme alım satımında zorluklara ve geniş fiyat farklarına yol açabilir. Likidite riski, türev pozisyonlarının hızlı bir şekilde likide çevrilmesini veya istenen fiyatlarla kapatılmasını zorlaştırabilir.

Türev İşlemlerin Özellikleri Nelerdir?

Türev işlemlerin özellikleri şu şekildedir:

• Otomatik kaldırma (ADL)
• Stop/Loss kâr al
• Kısmi Kapanış emri
• Sigorta fonları

Otomatik Kaldırma (ADL)

Bir pozisyon, iflas fiyatından daha iyi bir fiyatla tasfiye edilemediğinde ve sözleşme kaybını karşılamak için yeterli sigorta bulunmadığında, kripto borsanın ADL sistemi otomatik olarak karşı pozisyonu kapatır.

Stop/Loss Kâr Al

Kullanıcılar, bir emir için taban ve tavan fiyatlarını belirleyebilir ve piyasa koşulları uygun olduğunda otomatik olarak çıkış yapabilirler.

Kısmi Kapanış Emri

Kullanıcılar, emirlerini kısmen kapatma seçeneğiyle büyüyen bir pazardan yararlanabilir ve kısmi kazanç elde edebilirler.

Sigorta Fonları

Alım satım yapan kişilerin varlıkları, bakım marjı seviyesinin altına düşse bile, otomatik kaldıraçtan kurtarmak için sigorta fonları kullanabilirler.

Türev Piyasası Nedir?

Türevler, yeni finansala araçlar değildir. Örneğin, ilk vadeli işlem sözleşmeleri M.Ö. Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Ancak, finansal araçların yaygın olarak kullanılması 1970’lere kadar gerçekleşmemiştir. Türev piyasasının hızlı gelişimini ateşleyen faktörlerden biri, yeni değerlenme tekniklerinin tanıtılması olmuştur. 

Türevler, son derece güçlü ve karmaşık finansal araçlardır ve bu nedenle tarih boyunca çeşitli finansal krizlerin merkezinde yer almıştır. 2008 Küresel Mali krizi örnek olarak verilebilir. Bu krizde ABD konut piyasasına bağlı olan türevler başarısızlıkla sonuçlanmış ve Lehman Brothers, Bear Stearns ve Merrill-Lynch firmaları zorunlu satışa zorlanmışlardır.

Türev piyasası, finansal piyasada vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyonlar ve diğer varlık biçimlerinden türetilen finansal araçların alınıp satıldığı bir piyasadır. Türev piyasası, borsalarda işlem gören türevler ve OTC türevler olmak üzere iki ana kategoriye ayrılabilir. Birçok piyasa katılımcısı, her iki kategoride de faaliyet gösterebilir, ancak bu ürünlerin yasal doğası ve alım satım biçimleri oldukça farklıdır.

Kripto Türev Ticareti Nedir?

Kripto türev alım satım işlemlerinde temel alınan varlık, herhangi bir kripto varlığı kapsayabilir. Finansal sözleşmeye giren alıcı ve satıcı taraflar, kripto varlıklarının gelecek zamandaki fiyatı hakkında spekülasyon yapar. Taraflar birbirlerinden bağımsız olarak kripto varlık için alış ve satış fiyatı üzerinde dengelenir. Yatırımcılar dayanak varlığın fiyatında gerçekleşen değişimlerden getiri sağlar.

Kripto Türev Piyasasının Büyüklüğü Ne Kadar?

Tokeningsight Cryptocurrency Türev Borsası Endüstri raporuna göre, 2020 yılının üçüncü çeyreğinde kripto varlık türevleri piyasasının işlem hacmi, 42 farklı borsadan alınan verilere dayanarak 2,7 trilyon dolar olarak kaydedilmiştir. Bu rakam, kripto varlık türevlerinin hızla büyüyen bir sektör olduğunu ve yatırımcıların bu alana olan ilgisinin arttığını göstermektedir.

Kripto Piyasasındaki En Popüler Türevler Nelerdir?

Kripto piyasalarında yaygın olarak kullanılan türevler şunlardır:

• Kripto vadeli işlemler
• Kripto opsiyonlar
• Kripto kalıcı sözleşmeler
• Kripto swap

Kripto Vadeli İşlemler

Kripto vadeli işlem sözleşmesi, iki taraf arasında, belirli bir dayanak varlığın gelecekte belirli bir tarihte, belirli bir fiyattan alınıp satılması için yapılan yasal bir anlaşmadır. Bu sözleşmeler genellikle düzenlenmiş bir borsada gerçekleştirilir ve borsa tarafından yönetilen alım satım kuralları ve düzenlemelerine tabidir.

Kripto Opsiyonlar

Kripto opsiyon sözleşmesine sahip olan bir kullanıcının, belirli bir tarih ve fiyattan bir dayanak varlığı alma veya satma seçeneği bulunur.

Kripto Kalıcı Sözleşmeler

Kripto vadeli sözleşmeler ve kripto opsiyonlardan farklı olarak, kripto kalıcı sözleşmelerin sona erme ya da ödeme tarihleri bulunmaz. Bazı durumlarda kullanıcılar, pozisyonlarını süresiz olacak şekilde açık tutabilirler.

Kripto Swap

Kripto swap, iki taraf arasında yapılan bir sözleşme olup, önceden belirlenmiş bir formüle göre ileride bir tarihte nakit akışlarını değiştirmek amacıyla kullanılır. Kripto swap sözleşmeleri, OTC piyasalarda işlem gören ve vadeli işlem sözleşmeleri ile benzer özelliklere sahip olan bir finansal sözleşmedir.  Kripto swap sözleşmeleri, iki taraf arasında yapılan özel bir anlaşma olduğu için borsalarda işlem görmezler.