Ponzi Şeması (Ponzi Scheme), yeni yatırımcılardan alınan fonlarla mevcut yatırımcılara getiri sağlayan yatırım dolandırıcılığıdır. Ponzi şeması, yeni yatırımcıların ponzi şemasına dahil olması azaldığında ve piyasa üzerinde yer edinmek için yeterli fon bulunmadığında dibe vurur. Ponzi şeması, yatırım yönetimi hizmeti şeklinde gerçekleştirilir ve yeni yatırımcılardan gerekli olan fonları ister. Yeni yatırımcılar, ponzi şeması dolandırıcılığını normal görür ve fonlarını dolandırıcılara yatırır. Dolandırıcılar, yeni yatırımcıları yüksek kârlar vadederek kandırır. Ponzi şeması sonucunda yeni yatırımcılar kâr elde edemezler ve fonları dolandırıcılarda toplanır.
Ponzi şemasındaki herkes, yeni yatırımcıların yatırım yapmalarını sağlamak için çalışır. Yeni yatırımcılardan elde edilen gelir, mevcut yatırımcıların ödemelerini yapması için kullanılır. Ponzi şeması, mevcut yatırımcıya getiri sağlamak için yeni yatırımcıdan sürekli olarak gelir elde etme akışına bağlıdır. Akış sona erdiğinde ise, ponzi şeması dağılır.
Ponzi Şemasının Kaynağı Nedir?
Ponzi şeması kavramı, ilk olarak, 1920 yılınca Charles Ponzi isimli dolandırıcının ardından kullanılmıştır. Bu yatırım dolandırıcılığının ilk kaydedilen örneği 1800’lü yılların sonlarına kadar gözlemlenebilir. Ponzi şeması dolandırıcılığı, Almanya'da Adele Spitzeder ve Amerika Birleşik Devletleri'nde Sarah Howe tarafından düzenlenen dolandırıcılığın ardından kayıtlara geçmiştir.
Charles Ponzi’nin 1919 yılında hazırladığı orijinal planı ABD posta servisi üzerine odaklanmaktır. O yıllarda ABD posta servisi, uluslararası yanıt kuponları geliştirerek göndericilerin posta ücretlerini önceden satın almalarına ve yazışmalarına dahil etmelerine olanak sağlıyordu. Alıcılar, bu kuponları yerel bir postaneye götürerek öncelikli hava posta pulları ile değiştirerek bir yanıt göndermek için kullanabiliyorlardı. Bu işlem, arbitraj olarak bilinir. Ancak Ponzi, açgözlü davranarak işlerini genişletmeye karar verdi.
Ponzi, "Menkul Kıymetler Borsası Şirketi" adı altında, yatırımcılara 45 günde %50 veya 90 günde %100 getiri sözü verdi. Posta pulu düzenindeki başarısı sayesinde, yatırımcılar hemen etkilendi. Ancak Ponzi, yatırımcıların fonlarını gerçekten yatırmak yerine, fonları yeniden dağıtarak yatırımcılara kâr elde ettiklerini söyledi. Ağustos 1920'da The Boston Post gazetesi Menkul Kıymetler Borsası Şirketi'ni soruşturmaya başladığı zaman kadar, Ponzi'nin bu planı devam etti. Gazetenin soruşturması sonucunda, Ponzi 12 Ağustos 1920'de federal yetkililer tarafından tutuklandı ve birden fazla posta dolandırıcılığı suçlamasıyla karşı karşıya kaldı.
Ponzi Şemasında Bulunan Tehlikeli Noktalar Nelerdir?
Ponzi şeması kavramı yaşanan olaylardan sonra 1920 yılında sona ermek yerine, teknoloji üzerinde yaşanan değişikliklerle yaşamaya devam etti. 2008 yılında Bernard Madoff, bir müşterinin aslında var olmayan yatırımlar üzerinden kâr elde ettiğini göstermek amacıyla alım satım raporlarının sahtesini yapmaktan dolayı suçlu bulunmuştur.
Ponzi şemasında kullanılan teknoloji fark etmeksizin, çoğu ponzi şeması benzer özellikleri paylaşır:
- Az riskle yüksek getiri garantisi vadeder.
- Tutarlı bir getiri akışı
- Kayıt dışı yatırımlar
- Lisanssız satıcılar
- Gizli ve karmaşık stratejiler
- Evrak işleri ile ilgili sorunlar
- Ödeme almada zorluklar
Az Riskle Yüksek Getiri Garantisi Vadeder
Her yatırım belirli bir dereceye kadar risk taşır ve daha yüksek getiri sağlayan yatırımlar genellikle daha fazla riski kapsar. Herhangi bir “garanti” vadeden yatırım fırsatına karşı şüpheci olmakta fayda vardır.
Tutarlı Bir Getiri Akışı
Yatırımlar zamanla artabilir ya da azalabilir. Genel piyasa koşullarından bağımsız olarak düzenli bir şekilde pozitif getiri sağlayan bir yatırım konusunda şüpheci olunmalıdır.
Kayıt Dışı Yatırımlar
Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu’na (Securities and Exchange Commision, SEC) kayıtlı olmayan yatırımları içerir. Kayıtlar önemlidir çünkü yatırımcılara şirket yönetimi, ürünleri, hizmetleri ve finansmanı hakkında bilgilere erişim sağlanmasına yardımcı olur.
Lisanssız Satıcılar
Menkul kıymet yasaları, yatırımcıların ruhsatlandırılmasını veya tescil edilmesini gerektirir. Ponzi şemalarının çoğu lisanssız bireyleri veya satıcıları içerir.
Gizli ve Karmaşık Stratejiler
Gizli ve açıklanamayacak kadar karmaşık olan yatırım stratejileri içerir. Yatırımcı, yatırımlar üzerinde bilgi sahibi değilse ya da anlamadıysa yatırım yapmaktan kaçınmalıdır.
Evrak İşleri ile İlgili Sorunlar
Yatırımcılar yatırımları için resmi evraklara erişim sağlayamaz. Bu, hesap özetleri üzerinde hatalar olabildiğine ya da yatırımların söz edildiği gibi yatırılmadığına dair bir işaret olabilir.
Ödeme Almada Zorluklar
Yatırımcılar, varlığını çekmekte ve ödeme almakta zorluklar yaşar. Ponzi şeması bazı durumlarda yatırımcıları elinde tutmak amacıyla daha yüksek getiriler sunarak para kazanmalarını engellemeye çalışır.
Piramit Şeması (Pyramid Scheme) Nedir?
Piramit şeması, hayali bir yatırımdan gerçekçi olmayan getiriler vadetmeye dayanan hileli bir yatırım adımıdır. Bir organizasyonun alt seviyelerinde işe alınan tüm katılımcılarda elde edilen getirileri daha yüksek seviyede bulunan katılımcılara aktarır. Başka bir ifadeyle piramit şeması katılımcıları sadece yeni katılımcılar alarak para kazanmaya çalışırlar. Yatırımcıların getirileri, sürekli akış halinde olan yeni paradan ödenir. Yeni yatırımcı bulunamaz ise piramit çöker.
Piramit şeması, telafi yapılarının piramide benzemesi nedeniyle bu şekilde adlandırılır. Piramit şeması, katılımcıların bulunduğu en üstte tek bir nokta ile başlar ve insanlar her düzeydeki katılımcılar tarafından alındıkça aşağıya doğru kademeli olarak genişler. Piramit şemasındaki vurgu, yeni katılımcıların işe alınmasıdır. İşe alımları çekmek için ima edilmiş olsa da nadiren herhangi bir ürün ve hizmetin satışı için de kullanılır.
Ponzi Şeması ile Piramit Şeması Arasındaki Fark Nedir?
Ponzi şeması, mevcut yatırımcılara ödeme yapmak ve getiri sağlamak için yeni yatırımcıların fonlarını kullanır. Bu nedenle, piramit şeması ile benzerlik gösterir ancak bu iki yöntemin farklı olduğu noktalar da vardır.
Ponzi şeması, yatırımcıları gelecekte getiri elde edeceklerini vadederek onları çekmeye çalışan bir dolandırıcılıktır. Ponzi şeması, sadece yeni yatırımcılar var olduğu sürece sürdürülebilir. Piramit şeması ise diğer insanları işe alır ve onları diğer yatırımcıları çekme konusunda teşvik eder. Piramit şemasında bulunan bir üye, kazançlarının sadece bir kısmını kazanır ve piramit boyunca daha yüksek üyeler tarafından kâr elde etmek için kullanılır.
